Z usytuowaniem austerii przy historycznym trakcie handlowym, wiodącym od Lublina przez Bochotnicę (i późniejszy Nałęczów), Wąwolnicę, Kazimierz i dalej [po rozgałęzieniu: pierwszy trakt, poprzez przeprawę na Wiśle w Kazimierzu, prowadził do Wrocławia, Pragi

i Norymbergi, a drugi, wzdłuż Wisły, na Mazowsze, Toruń, Gdańsk i dalej do Lubeki], wiąże się lokalizacja folwarków – nałęczowskiego i chruszczowskiego.Jeszcze na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX wieku folwark chruszczowski lokalizowano obok wsi Chruszczów (dzisiaj dzielnica Nałęczowa, z główną ulicą Henryka Wiercieńskiego), uważając, iż „ po prawej stronie drogi publicznej – jak pisał M. Tarka (Dzieje Nałęczowa, str. 61) – przecinającej pastwiska (obok obecnej remizy strażackiej), dzisiejszy park zdrojowy aż do wsi Chruszczów, nie było żadnego budynku.” Jednak w świetle źródeł i materiałów źródłowych, z którymi [mogłem] zapoznać się w połowie lat 90-tych ubiegłego wieku, a także własnych badań topograficznych i archeologicznych – (zob. J.M. Sołdek: Osobliwości, zagadki i tajemnice Nałęczowa, str. 40, przypis 16) – została potwierdzona hipoteza, iż niewielki folwark chruszczowski – „do folwarku nałęczowskiego zarabiając[y]” zlokalizowany był w odległości ponad 100 metrów na zachód od budynku austerii. Zaś kilka, kilkanaście metrów na zachód od dzisiejszej alejki prowadzącej pod górę, na północ do bramy i ulicy Armatnia Góra, przebiegała z południa (od grobli dzielącej stawy) na północ (jak się wydaje, dzisiejszą ulicą Stefana Żeromskiego, tj. dawnym „przegonem”) granica oddzielająca grunty nałęczowskie od gruntów chruszczowskich.

Jak wyglądał ów folwark? Otóż w „Inwentarz[u] wsi Bochotnica Kościelna Nazwane spisany d. 24 Iuniy A-o 1727..” (zob. w Archiwum Państwowym w Lubline (APL): Akta majątku Bochotnica, Nr 3, s. 1-18) czytamy: „Browar na błoniu na Chruszczewie arędarski, gdzie wchodząc do sieni drzwi proste sosnowe na biegunach bez żelaza (…) w prawo rękę drzwi do izby (…). W teyże izbie okien trzy (…), piec prosty kaflowy stary z kominem y piecykiem do pieczenia chleba (…). Po lewey ręce tey sieni winiarnia (…). W środku piecyków dwa prostych do robienia piwa y gorzałki (...), bani[e] duże (…), z kociołkiem piwnym (…), kadziów cztery (…), duża kadź do piwa robienia (..). Z sieni drzwi proste (…) na podworko, ogrodzone płotem prostym żerdzianym (…) słodownia (…), chlew na bydło pod słomą a browar y słodownia pod gątami (…), studnia potrzebuiąca reperacyi. Naprzeciwko browaru pod gurą piwniczka murowana z sionkami z których drzwi sosnowe (…) do piwnicy, nad tą piwnicą szpichlerzyk na palach (…) gątami kryty nieskończony.” Obok wymienionych zabudowań folwarcznych, spisanych w inwentarzu Gałęzowskich, w inwentarzu Małachowskich z 1797 roku widnieje także – obora, podobnie jak pozostałe również budynek drewniany (zob. APL Księgi Ziemskie Lubelskie poaustriackie (KZLa), Nr 4/20777, k.1035).
Informacje te są niezbędne, by wyjaśnić dlaczego badacze dziejów Nałęczowa (Bochotnicy) nie mogli umiejscowić owych drewnianych zabudowań folwarku chruszczowskiego. Szukali ich bowiem w Chruszczowie, a nie po drugiej stronie stawu i dalej płynącej Bochotniczanki, patrząc od strony oficyny i dzisiejszej Alei Stanisława Małachowskiego. W miejscu byłego folwarku stoją dzisiaj obiekty sanatoryjne Księcia Józefa i jego wschodnie skrzydło (dawna Hydropatia), nowoczesny gmach basenów Atrium i Domek Grecki. Na skraju zabudowań folwarku postawiono później Dworek Biskupi i Stare Łazienki. Stąd właśnie, ze źródła bijącego u stóp wzgórza, obok Starych Łazienek, których jeszcze nie było za czasów Antoniego Małachowskiego, wożono w beczkach wodę żelazistą do kąpieli przygotowywanej w austerii.

Folwark nałęczowski (dawniej bochotnicki) w czasach, gdy władali nim Antoni, a później Katarzyna Małachowscy był okazały. Obok obu pałaców, na południowy-wschód, południe, południowy-zachód i na zachód od nich, stały drewniane zabudowania gospodarskie oraz mieszkania: „Za pałacem ogród spacerowy (…) w tym ogrodzie altana z tarcic w okrąg postawiona (…). 1 Oficyna drewniana (…) kuchenna, w którey izdeb z alkierzami 5 (…) kuchnia iedna (…). 1 Oficyna w bok kuchennego (…) jzdeb 2. alkierz 1, szpizarka pod którą piwniczka (…). 1 Mieszkanie ekonomiczne (…) jzdeb 2, alkierz, szpizarnie 2 (…), piwnica na nabiał sklepiona. 1 mieszkanie murgrabiego (…) izdeb 2 y alkierz (…). 1 Mieszkanie dla praczki (…) w którym izba, alkierz, szpizarka. 1. Staynia w ktorey masztarnia o 2-ch izbach, staien 2, wozownia (…). 1 Obora za folwarkiem nieco oddalona drewniana (…) nowa (…), przedziałów 7 (…). 3 Stodoły drewniane stare (…) o klepiskach 5 y zasiekach 8 (…). 2. Chliwy oddzielne na trzodę y drób (…) przedziałów 8. 1. Wozownia za szpichlerzem, nowa (…) przedziałów 3. 1. Szpichlerz drewniany na podmurowaniu, stary (…) zasieków 6. W krom (…) szpichlerza lamus na żelastwo razem z szpichlerzem przybudowany. 1 Studnia drzewem ocębrowana (…). 1 Młynek pod dworem, stary (…). Sluzów 2. (…). 7 domków rzemieślniczych y dla czeladzi dworskiey (…), starych, złych, 6. gontowym dachem złym, ieden słomo nowo kryto, kominy w tych domkach murowane.” (zob. APL KZLa, Nr 4, s.1035) W skład folwarku wchodził [też] murowany browar z gorzelnią, wybudowany już po śmierci hrabiego Antoniego Małachowskiego (dzisiaj dawny dwór Górskich). Do folwarku nałęczowskiego należała również austeria ze stajnią i rzeźnią.

fot.1. W miejscu dzisiejszego Sanatorium Książę Józef (Na ilustracji widok sanatorium na starej pocztówce z lat 1915-1917) znajdował się dawny folwark chruszczowski.
fot. 2. Dwór Górskich w Nałęczowie (Część murowana, to pozostałość browaru z gorzelnią Małachowskich, z przełomu XVIII i XIX wieku, przebudowanego w 1880 r na dwór). Fot. J.M. Sołdek, 2015.
fot. 3. Dawny czworak z folwarku nałęczowskiego, przy dzisiejszej ulicy Przesmyk (W tym miejscu za czasów Małachowskich znajdowały się drewniane zabudowania dla „czeladzi dworskiej”). Fot. J. M. Sołdek, 2012.

Fragment książki Jerzego Michała Sołdka: Osobliwości, zagadki i tajemnice Nałęczowa. Nałęczowscy powstańcy Sybiracy. Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa, Nałęczów 2013.